بودجه چیست؟ آشنایی با اصول و انواع بودجه

امروزه تمام افراد جامعه با واژه‌ی بودجه آشنا هستند و کمابیش می‌دانند که بودجه چیست و به چه منظوری تصویب و مورد استفاده قرار می‌گیرد. ممکن است تعداد کمی جواب آن را ندانند، اما جهت درک بهتر و شفاف این موضوع، قصد داریم هرآنچه برای درک بودجه چیست و انواع آن لازم است را مطرح کنیم.

در واقع بودجه یک شاخص در اقتصاد خرد می‌باشد و ممکن است هر شخص، خانواده، گروه، جامعه و دولت جهت پیش‌بینی درآمد و هزینه‌های خود از آن استفاده کنند. همچنین برای برآورد بودجه روش‌هایی وجود دارد تا به طور دقیق پیش بینی انجام شود. در ادامه مقاله با جزئیات بیشتری درباره اصول و انواع آشنا خواهید شد.

مفاهیم بودجه

جهت درک بهتر افراد نسبت به مفهوم بودجه، دولت و گروه‌ها مفاهیم متعددی را بیان کرده‌اند و نمی‌توانیم بگوییم که کدام مفهوم درست و کدام یک نادرست می‌باشد. پس در ادامه به چند مورد از مفاهیم بودجه، اشاره می‌کنیم.

1. در سده 19 بودجه را یک طرح جامع و کامل مالی دانسته‌اند که به کمک آن می‌توانیم یک برنامه جاری و دقیق برای مدت زمان معلوم و مشخصی داشته باشیم.
2. در مقابل مفهوم فوق، گروهی دیگر معتقد بودند که بودجه یک ابزار مالی جهت نظارت قوه مقننه بر دولت می‌باشد که نشان‌دهنده اشکال فعالیت‌های اقتصادی دولت هست.
3. اگر بخواهیم دقیق‌تر بودجه را مفهوم‌یابی کنیم در دایره المعارف بریتانیا، بودجه را پیش‌بینی درآمد و هزینه در یک مدت زمانی محدود دانسته‌‌اند.

بودجه پیش‌بینی و برآورد درآمد و هزینه‌ی یک سال و یا یک مدت زمان محدود و مشخص است

بودجه چیست؟

بودجه یک پیش‌بینی و برآورد درآمد و هزینه، یک سال و یا یک مدت زمان محدود و معلوم است. بودجه می‌تواند برای یک شخص، یک خانواده، گروه و یا افراد جامعه باشد که دولت مشخص و تصویب می‌کند.
در بودجه چند اصطلاح وجود دارد که قصد داریم به تعریف و توضیح آن‌ها بپردازیم تا به طور کامل و جامع با مبحث بودجه آشنا شوید.

• بودجه دولت چیست؟

  بودجه دولت (Government Budget) همان برنامه مالی دولت برای یک سال می‌باشد که از پیش تهیه و پیش‌بینی می‌شود.

در بودجه دولت درآمدها، منابع تامین اعتبار و هزینه کامل یادداشت می‌شوند. همین بودجه از 3 قسمت، بودجه عمومی دولت، بودجه شرکت‌های دولتی و بودجه موسساتی تشکیل شده است.

• تفریغ بودجه چیست؟

  در لغت‌نامه تفریغ به معنای فارغ ساختن هست. دیوان محاسبات کشور چند تعریف کوتاه و مختصر جهت تفریغ بودجه ارائه داده که شامل موارد زیر می‌شود:

1. تفریغ بودجه یک نوع حسابرسی برای عملیات مالی دولت است.
2. تفریغ بودجه به نظارت قوه مقننه نسبت به دخل و خرج کشور گفته می‌شود.

• جدول بودجه چیست؟

  سوالی که در اینجا مطرح می‌باشد چنین است بگوییم جدول بودجه چیست و بخاطر چه اموری استفاده می‌شود. جدول بودجه، جدولیست که دولت یا هر نهاد دیگری درآمد و هزینه‌های خود را در آن یادداشت کرده و نسبت به عملیات‌های مالی سال آینده پیش‌بینی می‌کند.

• متمم بودجه چیست؟

  دولت طبیعتا چند سبد درآمدی و در مقابل آن، چند سبد هزینه‌ای دارد. جهت بررسی و برآورد وضعیت عملکرد دولت مجموع درآمدهای آن بررسی می‌شود.

یعنی زمانی که درآمد یک سبد افزایش پیدا می‌کند نیازی نیست متمم بودجه انجام شود زیرا در سبد دیگر یک درآمد کاهش یافته است.

• سیستم کنترل بودجه چیست؟

  تا اینجای مقاله به خوبی دانستیم که بودجه چیست حالا لازم به ذکر می‌باشد که بدانید همین بودجه نیاز به کنترل و بررسی نیز دارد.

سیستم کنترل بودجه بر اساس ویژگی‌های محیطی وزارتخانه، موسسات، شرکت‌ها و… طراحی شده تا علاوه بر تامین اهداف، بتواند شرایط لازم برای رهگیری اعتبارات تامین شده و مدیریت صحیح را فراهم کند.

درآمد دارای نکات و محاسباتی می باشد که باید قبل و پس از دریافت انجام شود. جهت داشتن اطلاعات بیشتر درباره درآمد و نحوه محاسبه و انواع آن در حسابداری می‌توانید به مقاله درآمد چیست مراجعه نمایید.

بودجه بندی چیست؟

پس از دانستن مفهوم بودجه حالا باید با بودجه بندی آشنا شوید و بدانید بودجه بندی چیست؟ بودجه بندی به شما کمک می‌کند تا به وسیله پس‌انداز کردن و هزینه کردن براساس برآوردهای انجام شده به اهداف کوتاه مدت یا بلندمدت برسید.

با بودجه بندی می‌توانید به اهداف کوتاه مدت یا بلندمدت برسید

اهداف کلی تهیه بودجه

چه افراد و چه دولت‎‌ها، از انجام بودجه، تصویب و اجرای آن اهدافی دارند. اهداف کلی تهیه بودجه را به 5 گروه مختلف می‌توان تقسیم‌بندی کرد که شامل:

1. قضاوت در مورد توزیع عادلانه وجوه
2. برقراری سیستم پاسخگویی
3. کسب مجوز قانونی برای فعالیت‌های دولت
4. راهنمای سیاست‌های دولت
5. ابزاری جهت کنترل قوه مجریه توسط قوه مقننه

مزایای استفاده از بودجه و بودجه‌بندی

اکنون می‌دانیم بودجه چیست و برای انجام آن، باید چه مراحلی را پشت سر بگذاریم. انجام تمامی مراحل دارای مزیت‌هایی می‌باشد که افراد استفاده از بودجه و بودجه‌بندی را ترجیح می‌دهند. مزایای استفاده از بودجه و بودجه‌بندی عبارتند از:

1. ضرورت برنامه‌ریزی: یکی از مزیت‌های بودجه چنین است که مدیریت شرکت و یا هر نهاد دیگری را وادار به برنامه‌ریزی می‌کند.
2. معیارهای ارزیابی عملکرد: استفاده از بودجه باعث می‌شود برنامه مشخصی را ارائه کنید و چارچوبی منظم برای انجام اهدافتان داشته باشید.
3. بهبود هماهنگی و ارتباطات: بودجه بین تمامی واحدهای سازمان یک هماهنگی و وحدت ایجاد می‌کند و همین باعث بهبود ارتباطات و هماهنگی‌های واحدهای سازمان می‌شود.
4. افزودن اثربخشی و بازدهی
5. برقراری ارتباط شفاف میان منابع، کالا و خدماتی که قصد ارائه آن وجود دارد.
6. مدیریت عملکرد سازمانی و ترویج ابزارهای مدیریتی

انواع بودجه چیست؟

در این بخش می‌خواهیم انواع بودجه را شرح دهیم. در زمان تصویب و اجرای بودجه، باید عواملی را در نظر بگیریم. عواملی مانند همین که بودجه اعمال شده برای کدام سازمان با چه سطحی از فعالیت می‌باشد.

براساس همین انواع بودجه را تدوین کرده‌اند تا بتوانند با توجه به نوع کسب و کار و سطح فعالیت بودجه را به شرکت اعمال کنند. در تصویر زیر انواع بودجه را شرح داده‌ایم.

آشنایی با 7 نوع بودجه

بودجه جامع (Master Plan)

تا اینجای مقاله با مبحث بودجه چیست آشنا شدید و دانستید که پیش‌بینی و برآورد نسبت به یک سال و یا یک مدت محدود را بودجه می‌گویند، اما یکی از انواع بودجه ها، بودجه جامع است.

بودجه جامع همانطور که از نامش مشخص می‌باشد، بودجه‌ای است که تمامی مالی و غیرمالی یک موسسه و یا شرکت را برای سال آینده برآورد می‌کند البته ساختار بودجه جامع به نوع و ماهیت کسب و کار بستگی دارد.

بودجه عملیاتی و مالی (Operating And Financial Budgets)

بودجه عملیاتی و مالی یکی از انواع بودجه می‌باشد که بدانید برای چه اموری در کدام سازمان‌ها و شرکت‌ها انجام و اجرا می‌شود.

بودجه عملیاتی معمولا به هزینه‌های خرید کالا و خدمات تمرکز دارد و در جدول بودجه این موارد را مورد بررسی و پیش‌بینی قرار می‌دهد اما بودجه مالی به موضوعات مالی مانند دارایی، حقوق صاحبان سهام و بدهی‌ها تمرکز دارد.

بودجه هزینه‌های سرمایه‌ای (Capital Expenditure Budget)

نوع دیگر از انواع بودجه ها، بودجه هزینه‌های سرمایه‌ای است که باید با مفهوم و کاربرد آن آشنا شوید. این بودجه ابتدا فهرستی از پروژه‌های بلندمدت یک شرکت تهیه و ارائه می‌دهد و طبق آن پروژه‌ها، دارایی‌های ثابتی که برای آن پروژه‌ها هزینه شده را کنترل و بررسی می‌کند و طبق آن‌ها بودجه را تخمین می‌زند.

بودجه نقدی (Cash Budget)

بودجه نقدی سومین مورد از انواع بودجه می‌باشد. این مورد کاملا از نامش مشخص است و می‌دانیم که چه کاربردی دارد. تمرکز و توجه، بودجه نقدی بر روی برنامه‌ریزی و کنترل وجوه نقد سازمان و شرکت مورد نظر است. لازم به ذکر است که بدانید، بودجه نقدی جریان‌های ورودی و خروجی وجه نقد را در یک بازه زمانی مشخص و محدود نمایش می‌دهد.

بودجه ثابت

ابتدای توضیح بودجه باید بگوییم که بودجه ثابت یکی از مهم‌ترین، انواع بودجه هست که در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. بودجه ثابت بر اساس سطوح ظرفیت سازمان و موسسه تنظیم و تصویب می‌شود. تنها مشکل و ایرادی که بودجه ثابت دارد این است که براساس شرایط فروش پایدار تنظیم می‌شود و اگر شرایط تغییر کند قابل انعطاف نیست. به همین جهت برنامه مدیریت فروش می‌تواند در بودجه بندی کارآمدتر به مدیران کمک کند.

بودجه انعطاف پذیر

یکی دیگر از مهم‌ترین بودجه‌ها، بودجه انعطاف پذیر هست. بودجه انعطاف پذیر بیشترین کاربرد را در میان شرکت‌ها دارد. این بودجه بر اساس تغییرات کسب و کارها، غیرقابل پیش بینی است. بودجه انعطاف پذیر، دارای گام‌هایی می‌باشد که شرکت‌ها با توجه به آن‌ها اقدام به پیش بینی و تنظیم بودجه می‌کنند.

چهار گام پیش بینی و تنظیم بودجه

اگر شرایط قابل اطمینان نباشد و شرکت، پیش‌بینی کند که شرایط ممکن است تغییر کند در این مواقع در بودجه انعطاف پذیر، 4 شرایط را در نظر می‌گیرند که عبارتند از:

• بهینه
• محافظه کارانه
• بدبینانه
• افزایشی

بودجه رولینگ، پیوسته

آخرین نوع از انواع بودجه، بودجه رولینگ و پیوسته است در بودجه رولینگ و پیوسته تنظیم بودجه بر اساس اطلاعات و داده‌های هر فصل انجام و بازنگری می‌شود تا بتواند اطلاعات دقیق و منسجمی را نمایش دهد. تنظیم این بودجه به صورت پیوسته انجام می‌شود تا اگر اشتباهی در آن بود، اصلاح گردد. در دوره آموزش حسابداری پیشرفته نکات مربوط به بودجه بندی شرکت‌ها را آموزش خواهیم داد.

فرآیند بودجه‌ریزی

تمامی مراحل را بیان کردیم تا به فرآیند بودجه ریزی برسیم. لازم به ذکر است که بدانید بدون فرآیند امکان بودجه ریزی و پیش‌بینی وجود ندارد.

فرآیند بودجه ریزی برای بخش‌ها و سطوح مختلف متفاوت است. پس نمی‌توانیم یک فرآیند مشخص برای آن، در نظر بگیریم و بر اساس آن اقدام کنیم. اما به طور کلی فرآیند بودجه ریزی دارای 6 مرحله می‌باشد که شامل موارد زیر هستند:

فرآیند بودجه‌ ریزی در ایران

در ایران نیز، فرآیند بودجه‌ریزی انجام می‌شود اما چگونه؟ در بخش دولتی کشور ایران فرآیند بودجه از چند مرحله عبور می‌کند تا به طور دقیق و منسجم تصویب و اجرا گردد. مراحل بودجه‌ریزی در ایران شامل 4 مرحله می‌باشد که عبارتند از:

1. تهیه، تنظیم و پیشنهاد بودجه
2. تصویب لایحه بودجه

سوالی که اینجا ممکن است برایتان پیش بیاید، این است که لایحه بودجه چیست که در پاسخ باید گفت در قانون اساسی ایران یک اصلی را برای بودجه در نظر گرفته‌اند. اصل بودجه در قانون اساسی توضیحاتی در باب این که لایحه بودجه چیست بیان کرده است.

بر اساس اصل بودجه در قانون اساسی یا همان اصل یکصد و پنجاهم، لایحه بودجه یک پیش‌نویس اولیه درباره تمامی پیش‌بینی‌ها می‌باشد که تهیه و تنظیم آن برعهده دولت است.

اما در اصل دیگر یعنی اصل یکصد و بیست و ششم قانون اساسی مسئول اصلی تمامی برنامه‌ریزی‌های کشور و بودجه را رئیس جمهور می‌داند و رئیس جمهور حق ندارد مسئولین این امر را به شخص دیگری واگذار کند.

3. اجرای بودجه
4. نظارت بر بودجه

بودجه ریزی و حسابداری دولتی

بودجه از دیدگاه مالی یک برنامه مالی برای کنترل عملیات و نتایج آتی یک سازمان، ارگان و یا یک کشور است، این برنامه باید دارای زمان­بندی و اهداف مشخصی باشد؛ اما به طور کلی باید توجه کرد که بودجه تنها جنبه مالی ندارد و با توجه به نوع بودجه و کاربردی که دارد می‌­تواند جنبه‌های مختلف سیاسی، برنامه‌ریزی، مدیریتی را شامل شود.

بودجه دارای انواع مختلفی از جمله بودجه جامع، بودجه‌ عملیاتی و مالی، بودجه هزینه‌های سرمایه‌ای، بودجه نقدی، بودجه انعطاف پذیر و ثابت، بودجه پیوسته، بودجه دولت و … بوده که هر کدام دارای اهدافی است. اهمیت بودجه ریزی و توجه به بودجه به علت تخصیص منابع، برنامه ریزی، نظارت، هماهنگی و ارزیابی است.

کسری بودجه چیست؟

یکی دیگر از اصطلاحاتی که در بودجه‌ی هر کشوری ممکن است اتفاق بیفتد، کسری بودجه می‌باشد. کسری بودجه یعنی چه؟ پاسخ به این سوال کمی آسان است و شاید همگی بدانید که کسری چه زمانی رخ می‌دهد.

کسری بودجه زمانی اتفاق می‌افتد که مخارج و هزینه‌های دولت یا هر نهاد دیگری بیشتر از درآمد آن باشد. به همین آسانی دانستیم که کسری بودجه چیست. اما این مازاد و کسری بودجه دلایلی دارد و جهت رفع آن نیز راه‌حل‌هایی وجود دارد که در ادامه هر دو مورد را شرح خواهیم داد.

دلیل کسری بودجه چیست؟

به نظر شما دلیل کسری بودجه چیست و چه زمانی اتفاق می‌افتد؟ زمانی که دولت و یا شخصی که بودجه را تهیه و تنظیم کرده است، نظارت و کنترلی بر درآمدها و هزینه‌ها نداشته باشد کسری بودجه اتفاق می‌افتد.

به بیان ساده‌تر، زمانی که کنترل و ساماندهی صحیح و درستی بر هزینه‌ها اعمال نشود، منجر به افزایش هزینه و در نتیجه کسری بودجه می‌شود. زمانی که دولت دچار کسری بودجه شود می‌تواند از طریق راه‌حل‌هایی آن‌ها را برطرف کند.

انواع کسری بودجه چیست؟

در پاسخ به سوال انواع کسری بودجه چیست باید گفت کسری بودجه نیز انواع مختلفی دارد که در شرایط متفاوت رخ می‌دهند و دچار مشکل می‌شوند. دولت با داشتن نظارت و کنترل بر هزینه‌ها می‌تواند از کسری بودجه جلوگیری کند. انواع کسری بودجه در تصویر زیر آمده است:

آشنایی با 3 نوع کسری بودجه

کسری بودجه چگونه مدیریت و تامین می‌شود؟

پیش‌تر گفتیم که زمانی که کسری بودجه رخ می‌دهد، دولت از طریقی می‌تواند آن را مدیریت و تامین کند تا دچار مشکلات بزرگ‌تری مانند تورم و… نشود.

کسری بودجه معمولا در کشورها از سه طریق برطرف می‌شود که در ایران مورد اول چند سالی است که توسط مجلس ممنوع شده و دیگر استفاده نمی‌شود اما قبلا از هر سه راه‌حل استفاده می‌شد.

1. استقراض از نظام بانکی
2. انتشار اوراق بهادار
3. استقراض از خارج کشور

اصول بودجه

دانستیم که اصول و انواع بودجه به چه منظوری در قانون استفاده می‌شود و چه اهدافی را دنبال می‌کند اما اکنون می‌خواهیم شرح دهیم که اصول بودجه چیست و چند مورد است. بودجه اصول متفاوتی دارد که شامل:

1. اصل سالانه بودن
2. اصل تعادل
3. اصل وحدت
4. اصل جامعیت
5. اصل تفصیل بودجه
6. اصل تخصیص و عدم تخصیص
7. اصل انعطاف پذیری

رعایت اصول بودجه بندی می تواند ریسک کمبود بودجه را تا حد زیادی کاهش دهد. شرکت‌ها دارای هر نوع صنف خاصی هم که باشند، بازهم برای برخی برنامه ها بودجه های محدودتری دارند. حتی گاهی ممکن است باتوجه به سقف معافیت مالیاتی مشاغل مدیران تصمیم بگیرند بودجه برخی بخش های سازمان را کاهش یا افزایش دهند.

اصل های بودجه

معمولا اطلاق واژه «اصل» برای بیان قواعد و مقرراتی انجام می‌شود که غیرقابل تغییر هستند و تحت هیچ شرایطی تفاوتی در آن‌ها ایجاد نمی‌شود اما به راحتی از سوی دولت نادیده گرفته می‌شود.

به همین خاطر برای بیان و معرفی قواعد، مقررات و ضوابط مفید که باید در تهیه و تنظیم اصل بودجه رعایت شود از واژه «اصل» استفاده می‌شود.

نمودار بودجه

تا به اینجای مقاله اصول و انواع بودجه را شناختید. در این بخش نمودار درصد رشد هزینه‌های جاری دولت در بودجه‌های سالانه را قرار داده‌ایم.

نمودار درصد رشد هزینه‌های جاری دولت در بودجه‌های سالانه

بودجه بندی در شرکتها

زمانی که واژه‌ی بودجه را می‌شنویم، خیال می‌کنیم که بودجه ریزی تنها مختص به دولت است که پیش‌بینی می‌کند که چه مقدار از درآمد را بخاطر فلان هزینه، خرج کند.

اما لازم به ذکر است که بدانید بودجه‌بندی در شرکت‌ها پیچیده‌تر هست. زیرا در شرکت‌ها بودجه‌بندی تازه نیمی از کار است که انجام شده و نیم دیگر بودجه در شرکت‌ها این است که شرکت هزینه را در مسیر بهینه خرج کند. نرم افزار حسابداری صنعتی گزارشات جامعی از بودجه های ثبت شده در سیستم را به مدیران  سازمان ارائه می‌دهد.

بودجه‌بندی و روش‌های برآورد

هنگام نوشتن بودجه، مقدار پول پیش‌بینی شده به دو مقوله درآمد و هزینه تفکیک می‌شود. هر کدام از این دو نیز خودشان به زیرشاخه‌های متفاوتی تقسیم می‌شوند که این تقسیم بندی بر اساس خدمات ارائه شده صورت می‌گیرد. اما بودجه بندی و برآورد آن، روش‌های متفاوتی دارد که شامل موارد زیر است:

• روش سال ماقبل آخر
• روش حد متوسطه‌ها
• روش پیش بینی مستقیم
• روش سنجیده منظم

لازم به ذکر است که از ابتدای سال 1402 باتوجه قوانین سامانه مودیان به تمام مودیان مشمول این قانون موظف به ارسال صورتحساب های فروش خود برای سازمان مودیان مالیاتی هستند.

نتیجه گیری

بودجه یک شاخص در اقتصاد خرد به حساب می‌آید که هر شخص، خانواده، گروه، جامعه و دولت برای پیش‌بینی درآمد و هزینه‌هایش می‌تواند از آن استفاده کند. در واقع بودجه یک ابزار مالی جهت نظارت قوه مقننه بر دولت است که نشان‌دهنده مشکلات فعالیت‌های اقتصادی دولت است.

در این مقاله به صورت کامل به شرح مفهوم بودجه چیست پرداخته ایم همچنین اهداف کلی تهیه بودجه ، کسری بودجه ، اصول و انواع بودجه را نیز شرح داده‌ایم. در پایان اگر سوال و یا نظری درباره مقاله بودجه چیست دارید، حتما از طریق درج دیدگاه با ما در ارتباط باشید.